пятница, 23 октября 2015 г.

Мирхәйдәр Фәйзинең 1910 еллар драматургиясендә конфликт һәм характерлар

   М.Фәйзи 1911-1912 елларда матур әдәбиятның драматургия төрендә нәтиҗәле эшли башлый һәм әдәби хәзинәбезне баетырлык әсәрләр тудырып, язучы буларак җитлегү чорына аяк баса.
  Әдипнең беренче оригинал әсәре булган «Яшьләр алдатмыйлар» (1911) комедиясендә азгынлыгы аркасында яшьләр корган тозакка эләккән Гали мулланың көлкеле хәле сурәтләнә. Вакыйгалар Гали мулла өендә бара. Беренче күренештә Мәгърүфә монологында сизелә башлаган үзәк каршылык икенче күренештәге Гали мулла белән Сәлимә арасындагы сөйләшүдә ачыкланып бетә: ул кадим Гали мулла белән Шакир мөгаллим арасында. Аны яңалык белән искелек арасындагы каршылык дип бәяләргә мөмкин.
   Комедиядә төп конфликтны тирәнәйтеп, мулланың кимчелекле сыйфатларын тирәнрәк ача торган ярдәмче каршылыклар да бар. Сәлимә иренең кырын эшләрен сизенеп, аның ялгызын гына асрау, хезмәтче кызлар белән калдырырга теләми. Яшьләргә каршы көрәштә берләшкән Гали мулла белән Сәлимә арасындагы ярдәмче каршылык ир белән хатын арасында ышаныч булмауны ача.
   Гали мулла белән аның кызы Мәгърүфә арасындагы каршылык аталар белән балаларның милли чынбарлыкка мөнәсәбәтнең, бәянең төрлелеген, яшьләрнең аек акылын күрсәтә. Мәгърүфәнең «Хатыныңа хыянәт итеп, син асраулар белән уйнап йөрисең, динчелек исеме күтәреп, суфилык сатып, яңа фикерләрне сүгеп, үзеңнең шәригать буенча йөрүең шушымыни?» дигән сүзләрендә дин битлеге астына яшеренеп, суфи булып йөргән Гали муллага чыгарылган иң зур хөкем яңгырый.

Мирхәйдәр Фәйзи шигърияте

   М.Фәйзи ХХ гасыр башы татар поэзиясенең романтик юнәлешен дәвам итә һәм аны яңа үзенчәлекләр белән баета. Ул, берьяктан, Г.Тукай, С.Рәмиев, М.Гафурилар буыны тудырган халыкчан һәм гуманистик традицияләргә тугры булып калса, икенче яктан, аның әсәрләрендә милли шигърияткә унынчы елларда килгән Ш.Бабич, С.Сүнчәләй, Г.Харис, Г.Сөнгати, З.Бурнашева, Х.Шаммасова, З.Сәгыйдә һ.б.лар иҗатында калкуланган яңа мотивлар, поэтик бизәкләр дә чагыла. Шагыйрь буларак лирикада ул үз юлын табарга, үз кичерешләрен җырларга омтыла.
  М.Фәйзи шигърияте мотивлар төрлелеге, тел-сурәтләү чараларының байлыгы белән характерлана. Анда халык, милләт, социаль контрастлар, яшәү, үлем, тәкъдир, дини мотивларны аерып чыгарырга мөмкин. Табигать, музыка, мәхәббәт культы кебек романтик эстетика атрибутлары тотрыклы төс ала. Шулай да аның иҗатын замандашларыныкыннан аерып торган сыйфат төсендә авыл мотивының калку гәүдәләнүен күрсәтергә кирәк. Шигъри мирасының буеннан-буена күзәтелгән бу тема туган як төшенчәсен белдерүгә хезмәт итә. Шагыйрь үз күңеленә кәгъбә иткән, яшәешенә ямь өстәгән «авыл – ал гөл» темасы М.Фәйзи әсәрләрендә ваклап, кечкенә өлешләргә бүленеп, детальләштерелеп тасвирлана һәм мондый шигырьләр бер шәлкем тудыралар. Романтик рухлы герой егет-кызларның җырлы-биюле уеннарын, җыен күренешләрен күреп соклана («Чишмә буенда»). «Печән чапканда» шигырендә печән чабу, физик хезмәт романтикасы белән хозурланган лирик «мин»нең тирән күңел кичерешләре, хисләре авыл, туган якка мәхәббәтенең бер өлеше буларак гәүдәләнеш ала. Күкрәгеннән ак күгәрчен очыру детале лирик геройның ашкынулы, дәртле хисләрен зурайтып, арттырып җибәрә:
Тиңлимен ил кызларын мин гөл белән,
Яшь йөрәктән пакъ мәхәббәт гарыз итәм (аңлатам)
Күкрәгемнән ак күгәрчен очрамын,
Саф сәламнәр илтүен җилдән көтәм.

Мирхәйдәр Фәйзинең тормыш юлы


   М.Фәйзи (Мирхәйдәр Мостафа улы Фәйзуллин) 1891 елның 19 октябрендә (яңа стиль белән 1 ноябрьдә) элекке Оренбург губернасы Орск өязенең Күкшел авылында туа. Атасы Мостафа чыгышы белән Чистай якларыннан. Ул, бәхет эзләп, Оренбург якларына килеп чыга һәм миллионер Хөсәеневләрнең Күкшел утарына эшкә керә. Оренбург янындагы Каргалы авылыннан башкорт кызы Зәйнәпкә өйләнеп, 8 ир бала һәм 3 кыз үстерәләр. Утарда әүвәл приказчик, аннан управляющий булып озак еллар эшләгәннән соң, Орск шәһәрендә йорт сатып ала һәм 1907 елдан Фәйзуллиннар гаиләсе шунда яши башлый. Балаларыннан берничәсе, шәһәрдән ерак түгел Җүнәй дигән бер авылда йорт салып, иген игәргә керешәләр.
   Мирхәйдәр гаиләдә унберенче – төпчек бала булып дөньяга килә, балачагын Күкшел, Җүнәй авылларында, Орск шәһәрендә җитеш, мул тормышта, табигать кочагында үткәрә. Заманына күрә укымышлы һәм ачык фикерле булган әнисе Зәйнәп Мирхәйдәрдә укуга-белемгә мәхәббәт тәрбияли. Ике ел абыстайга йөреп, апасы һәм абыйсы булышлыгы белән дә ул укырга-язарга өйрәнә. 1902-1904 елларда Мирхәйдәр Орск шәһәрендәге Габдулла хәзрәт Мәгази мәдрәсәсендә башта Фазылҗан хәлфәдән, соңрак Мәгазинең яңа салынган мәдрәсә бинасында Зыя хәлфәдән белем ала. Дини бәйрәмнәрдә утарга кайтып йөри. Туган ягының гүзәл табигатенә, татар халкының милли йолаларына, гореф-гадәтләренә мәхәббәт шушы елларда тәрбияләнә.